หนึ่งในปัญหาที่พบบ่อยในผู้สูงอายุก็คือ ความสามารถในการกลืนอาหารนั้นลดลง และทำให้เกิดการสำลักตามมาได้ ซึ่งสามารถเกิดได้จากสาเหตุหลายประการ เช่น ความผิดปกติของโครงสร้างและการทำงานของช่องปาก คอหอย หลอดอาหาร ความผิดปกติของระบบประสาทที่ควบคุมการกลืน หรือโรคต่างๆ เช่น โรคหลอดเลือดสมอง ภาวะสมองเสื่อม โรคพาร์กินสัน โรคทางระบบประสาท โรคทางจิตเวช รวมถึงโรคที่ทำให้กล้ามเนื้อมีภาวะเกร็ง ก็ทำให้การกลืนอาหารทำได้ยากขึ้นเช่นกัน
โดยในผู้สูงอายุที่มีภาวะหรือโรคต่างๆ เหล่านี้จะพบภาวะกลืนลำบากได้สูงถึง 50-75% และพบว่ามีภาวะสำลักเงียบร่วมตามมาด้วยได้ถึง 40-70 % ส่งผลให้เกิดปอดอักเสบติดเชื้อรุนแรงตามมา และหากผู้สูงอายุมีภาวะปอดอักเสบติดเชื้อแล้ว จะพบมีภาวะสำลักเงียบสูงขึ้นไปถึง 71% ยิ่งไปกว่านั้น มีรายงานว่าในผู้สูงอายุมากกว่า 60 ปี จะพบอัตราการเสียชีวิตด้วยภาวะปอดติดเชื้อจากการสำลักสูงถึงเกือบ 30%
การสังเกตผู้สูงอายุ กับปัญหาการกลืน
1. ไอหรือสำลักเวลากลืนอาหาร
2. ต้องตัดแบ่งอาหารให้มีขนาดเล็กลงเพื่อให้สามารถกลืนได้ตามปกติ
3. ต้องหลีกเลี่ยงอาหารบางชนิดเพราะทำให้สำลัก
4. เสียงแหบ เสียงพร่าหลังจากกลืนอาหารลงไป
5. รู้สึกว่ามีอาหารติดอยู่ในลำคอหรือหน้าอก
6. น้ำหนักตัวลดลงผิดปกติ
7. พฤติกรรมการรับประทานอาหารเปลี่ยนแปลง
อาการเหล่านี้เป็นตัวอย่างของภาวะกลืนลำบาก ซึ่งทำให้การรับประทานอาหารมีความปลอดภัยลดลง มักจะพบได้บ่อยในกลุ่มผู้สูงอายุ เนื่องจากโครงสร้างของช่องปาก คอหอย กล่องเสียง หลอดอาหาร รวมถึงกลไกของระบบประสาทที่ควบคุมการทำงานต่างๆ ของร่างกายเสื่อมลงเมื่อมีอายุมากขึ้น ส่งผลให้ความสามารถของการกลืนลดลงจนแสดงอาการต่างๆ ดังกล่าว โดยเฉพาะในผู้สูงอายุที่มีโรคทางระบบประสาท เช่น โรคหลอดเลือดสมอง พาร์กินสัน ภาวะบาดเจ็บทางสมอง ภาวะกล้ามเนื้ออ่อนแรง หรือโรคที่มีพยาธิสภาพของโครงสร้างที่เกี่ยวกับการกลืน ควรได้รับการประเมินและรักษาอย่างทันท่วงทีเพื่อส่งเสริมความสามารถในการกลืนให้มีประสิทธิภาพ และลดความเสี่ยงในการเกิดภาวะปอดอักเสบจากการสำลัก ทั้งนี้ ภาวะกลืนลำบากส่งผลกระทบทั้งทางด้านร่างกาย จิตใจ และสังคม ดังนี้
ทางร่างกาย: ผู้ป่วยมักหลีกเลี่ยงการดื่มน้ำหรือรับประทานอาหารเพราะกลัวการสำลักหรือรู้สึกว่ากลืนลำบาก ทำให้เกิดภาวะขาดน้ำ ขาดอาหาร รวมทั้งภาวะแทรกซ้อนต่างๆ ที่ทำให้ร่างกายขาดน้ำ ขาดสารอาหาร น้ำหนักลด ซึ่งจะยิ่งซ้ำเติมโรคเดิมที่เป็นอยู่ทำให้ร่างกายอ่อนแอ เสี่ยงต่อการติดเชื้อได้ง่าย โดยเฉพาะภาวะติดเชื้อในปอดและระบบทางเดินหายใจจากการสำลักน้ำหรืออาหาร
ทางสังคมและจิตใจ: ผู้ป่วยมักมีความกังวลในการรับประทานอาหารร่วมกับผู้อื่น ทำให้ออกห่างจากสังคมเริ่มรับประทานอาหารคนเดียว นำไปสู่ภาวะซึมเศร้า หดหู่ มีผลทำให้คุณภาพชีวิตแย่ลง ไม่อยากอาหาร ยิ่งส่งผลให้สุขภาพโดยรวมทรุดโทรมลงไปอีก
แบบทดสอบปัญหาการกลืนลำบาก
ลองตอบคำถามต่อไปนี้ว่าคุณมีปัญหาการกลืนตามหัวข้อต่อไปนี้ในระดับใด โดยให้คะแนนจากน้อยไปมาก น้อยที่สุดคือ 0 คะแนน มากที่สุด 4 คะแนน
- ปัญหาการกลืนทำให้น้ำหนักตัวฉันลดลง
- ปัญหาการกลืนรบกวนการออกไปรับประทานอาหารนอกบ้านของฉัน
- ฉันต้องใช้ความพยายามมากกว่าปกติเพื่อกลืนของเหลว
- ฉันต้องใช้ความพยายามมากกว่าปกติเพื่อกลืนอาหาร
- ฉันต้องใช้ความพยายามมากกว่าปกติเพื่อกลืนยาเม็ด
- ฉันรู้สึกเจ็บขณะกลืน
- การกลืนของฉันส่งผลต่อความพึงพอใจในการรับประทานอาหาร
- ฉันรู้สึกเหมือนมีอาหารติดค้างในลำคอเมื่อกลืน
- ฉันไอเมื่อรับประทานอาหาร
- การกลืนทำให้ฉันรู้สึกเครียด
หากได้คะแนนรวมตั้งแต่ 3 คะแนนขึ้นไป ขอแนะนําให้ปรึกษาแพทย์ เนื่องจากอาจมีปัญหาการกลืนที่ผิดปกติ ไม่ปลอดภัย และเสี่ยงต่อการสำลักอาหารได้
บทความโดย:ดร. พญ. กันต์นิษฐ์ พงศ์พิพัฒไพบูลย์
แพทย์ชำนาญการด้านเวชศาสตร์ฟื้นฟู
อ้างอิง: Belafsky PC,Mouadeb DA,Rees CJ,Pryor JC, Postma GN, Allen J, Leonard RJ. Validity and Reliability of the Eating Assessment Tool(EAT-10).Annals of Otology Rhinology & Laryngology 2008; 117(12): 919-924.
ภาพ: Getty Images